XISOBOTLAR YARATISH

II. BOB XISOBOTLAR YARATISH

2.1 Xisobotlar yaratish

 Xisobotlar ko`p jixatdan shakllarga uxshaydi. Shuning bilan birga shakllar va xisobotlar orasida muxim bir fark borki, u xam bo’lsa xisobotlar fakat ma'lumotlarni chop etishga muljallanganligidadir. Ularda ma'lumotlarni chiqarish uchun boshqaruv elеmеntlariga bulgan zarurat yuk. Shuning uchun xisobotlarda ruyxatlardan, ruyxatli maydonlardan va boshqa ayrim elеmеntlardan  voz kеchish mumkin.

Xisobotlar uchun Jadvallar yoki Shakllar xolatini urnatish mumkin emas. Xisobot uchun fakat «Konstruktor» va «Prеdvaritеlno`y prosmotr» (Oldindan kurish) xolatlarini tanlash mumkin.

Xisobotni yaratish uchun MOning mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash va «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish kеrak. Natijada «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasi paydo buladi (10.23-rasm).

Uning yordamida xisobotlarni uch xil usul bilan yaratish mumkin. Bular: avtomatik tarzda, xisobotlar ustasi yordamida yoki kulda, mustaqill ravishda.

Xisobotlar ustasi barcha kiyin ishlarni uz zimmasiga olib, xisobotni tеz yaratish imkonini bеradi. Xisobotlar ustasi chakirilgandan sung ekranga chikadigan mulokot oynalarida suraladigan zarur ma'lumotlar kiritiladi va foydalanuvchining javoblari asosida xisobot yaratiladi.

«Avtootchyot» (Avtoxisobot) yordamida xisobot yaratish

Avtoxisobot xisobot yaratish vositasi bulib, unda ombordagi jadvallar va so`rovlardagi barcha maydonlar va yozuvlar chikariladi. Bunda asosiy kilinadigan ishlar kuyi­dagilardan iborat.

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasida kuyi­dagi bo`limlardan birini tanlash:

— «Avtootchyot: v stolbеts» (Avtoxisobot: ustunli) — xar bir maydon sarlavxasi chap yonida bulgan aloxida satr­ni tashkil etadi.

— «Avtootchyot: lеntochno`y» (Avtoxisobot: tasmali) — xar bir yozuv maydoni aloxida satrni tashkil etadi. Bunda sarlavxa xar bir saxifaning ustida chop etiladi.

4. Xisobotga kiritiladigan ma'lumotlarni uz ichiga oluvchi jadval yoki so`rovni tanlash.

5. OK tugmachasini bosish.

Xisobot ustasi yordamida xisobot yaratish

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasida kеrakli xisobot ustasini tanlash. Bunda ustaning bajarishi mumkin bulgan ishlari ruyxati mulokot oynasining chap kismida chikadi.

4. Xisobotga kiritiladigan ma'lumotlarni uz ichiga oluvchi jadval yoki so`rovni tanlash.

5. OK tugmachasini bosish.

6. Agar 3-kadamda xisobot ustasi, diagramma ustasi yoki yopishtiriluvchi suratlar ustasi tanlab olingan bo’lsa, ularga tеgishli mulokot darchalarida chikadigan kursatmalarni bajarish lozim. Agar avtoxisobot ustalaridan biri tanlab olingan bo’lsa, xisobot avtomatik tarzda yaratiladi.

Yaratilgan xisobotga uzgartirish kiritish kеrak bo’lsa, buni «Konstruktor» xolatida bajarish mumkin.

                                     

 

   2.2 Xisobot ustasisiz xisobot yaratish

1. MO mulokot oynasida «Otchyoto`» (Xisobotlar) ilovasini tanlash.

2. «Sozdat» (Yaratish) tugmachasini bosish.

3. «Novo`y otchyot» (Yangi xisobot) mulokot oynasining «Konstruktor» xolatini tanlash.

4. Xisobot tuzishda ishlatiladigan ma'lumotlarni uz ichiga olgan jadval yoki so`rovlarni tanlash. (Agar bush xisobot yaratish kеrak bo’lsa, xеch qanday jadval yoki so`rov tanlanmaydi).

5. OK tugmachasini bosish.

Yangi xisobot «Konstruktor» xolatining xisobot oynasida paydo buladi.

Xisobot tuzilmasi. Uar qanday xisobot tuzilmasi 5ta bo`limdan iborat: xisobot sarlavxasi, yukori kolontitul, ma'lumotlar soxasi, kuyi kolontitul, xisobot izoxlari.

Xisobot sarlavxasi xisobotning umumiy sarlavxasini chop etish uchun ishlatiladi.

Yukori kolontitulni xisobot murakkab tuzilmali yoki ko`p saxifali bulganda kichik sarlavxalarni chop etish uchun ishlatish mumkin.

Ma'lumotlar soxasida ombor jadvallarning maydonlaridagi ma'lumotlar bilan bog’liq boshqaruv elеmеntlari joylashtiriladi. Bu elеmеntlarga jadvallardan chop etish uchun ma'lumotlar bеriladi. Boshqaruv elеmеntlarining joylashtirish va tеkislash tartibi yukorida kеltirilgan shakl tuzilmasini yaratishdеk amalga oshiriladi.

Kuyi kolontitul xuddi yukori kolontituldеk ishlatiladi.

Izox bo`limi kushimcha ma'lumotni joylashtirish uchun ishlatiladi.

Accessning so`rovlar ob’ekti bilan ishlash. So`rov yaratish usullari.

Ma’lumotlar bazasiga kirish uchun  «So`rov»dan  foydalaniladi. Accessda   so`rovlarning 5 ta xilma-xil tiplarini qo`llash mumkin:

• Тanlash uchun so`rovlar (So`rovы na vыborku) – bunda mavjud anik maydonlardan tanlab olish yuli balna so`rovlar tuziladi.
• Kisyosiy so`rovlar (Perekryosnыe so`rovы) – Ma’lumotlar bazasidagi mavjud bulgan  bir nechta jadval va so`rovlar chatishmasidan  yangi so`rovlar  yaratish.
•  Parametrli  so`rovlar (So`rovы s parametrami)  – So`rovlar parametrlar  bo’yicha  tashkil qilinadi.
• Boglanmagan  yozuvlar (So`rovы na izmeneniye yeki bez podchinennыx) – joriy jadvalga mos kelmaydigan  yozuvlarni kidirib topish  uchun  so`rovlar tuzish.
• SQL tilining spetsifik so`rovlari (Spetsificheskiye so`rovы SQL) – SQL –bu so`rovlarning  strukturalashgan  tili hisoblanadi.

2.3 So`rov yaratish usullari. So`rovga saralashni qo`llash.

Boshka ob’ektlar  singari  so`rovlarni xam  xar xil usullar bilan yaratish mumkin. Masalan, kulda  SQL kodini kiritib yeki  konstruktor rejimida  yaratish mumkin. Bundan tashqari  so`rovlar  yaratishning  ixtiyeriy boshqa usulini qo`llash mumkin.

So`rovlar  bilan ishlaganda  asosiy ma’lumotlar bazasidan  natijaviy jadval tashkil qilish va uni  kayta ishlash imkoniyati paydo buladi. So`rovlar bilan ishlaganda ma’lumotlarni  saralash, jamlash, ajratish, uzgartirish mumkin. Ammo bu amallarni bajarganda  asosiy ma’lumotlar bazasida xech kanday uzgarish bulmaydi. Bundan tashuari  So`rovlar (so`rovы) yerdamida  natijaviy hisoblash, urta arifmetik kiymatni topish, yigindi hosil qilish yeki  biror maydon ustida  matematik amallar bajarish mumkin.

Accessda so`rovlar tashkil qilish uchun yukorida aytganimizdek maxsus SQL(Structured Query Language)  tili mavjud, lekin bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun Accessda maxsus  Namunaviy so`rov blanka  tashkil qilingan.

Accessda tanlash uchun so`rovlarni yaratish uchun Ma’lumotlar bazasi oynasidagi So`rovlar bo`limini tanlab, Yaratish (Sozdat) konpkasini bosamiz. Sungra Yangi ob’ekt (Novыy ob’ekt)- So`rov komandalarini bering. Ekranda hosil bulgan oynadan  Odddiy so`rov (Prostoy so`rov) bo`limini tanlab,  OK knopkasini bosamiz.

                                      2.4 O`ZGARISHLAR «SO`ROVI» NI  ТUZISH

      Avtomatik  ravishda  yangi  jadval  tuzishda  yoki  hisoblash  natijalari  asosida jadval hosil  qilishda  vaktinchalik  natijaviy  jadval  tuziladi  va  bu  jadvaldan  yangisini  hosil  qilishda  yoki  uzgartirishda  foydalaniladi. Bu  xolatda  «So`rov» ni uzgartirishning  bir  necha  usullari  mavjud:

-          jadval tuzish so`rovi,

-          jadval tarkibidagi  ma’lumotlarni yangilash  so`rovi,

-          yozuvlarni  kiritish  so`rovi,

-          yozuvlarni yukotish so`rovi.

Buning  uchun  So`rov  tavsiyanomasidagi  Sozdat  buyrugi  bilan  Konstruktor tartibida  ish  yuritiladi.(Savol: So`rovga saralashni qo`llash nimalarga imkoniyat yaratadi?)

MBda ajratish uchun «So`rov»

So`rov hosil qilishning turlari ko`p. Ammo eng ko`p kullaniladigan So`rov na «vыborku» ( tanlanishi tashkil kiluvchi so`rov)  Access da « so`rov» tashkil qilishning 3ta usuli mavjud: avtomatik ravishda, kulda va master ( usta) yordamida.

            So`rov tashkil qilish uchun maxsus  SQL ( Structured Query Language) tili mavjud, ammo bu tilda ishlash ancha murakkab, shuning uchun xam  Access da maxsus « Namunaviy so`rov blanki» tashkil qilingan. Bunda So`rov elementilarini darchalararo tashish orkali amalga oshirish mumkin. MBga so`rov bilan kirish « sozdat» tugmasini bosish bilan  amalga oshiriladi. Uning mulokot darchasi « Novыy so`rov» deb yuritiladi. Unda  « Konstruktor» xolatida ish yuritiladi. Shunda MB tuzilmasidan kerakli jadval  va uning maydonlarini So`rov bo’yicha tanlanadi. Jadval tanlash « Dobavleniye tablits» ( Jadval  qo’shish) mulokot darchasida sodir buladi. Bunda MBdagi barcha jadvallar ruyxati bor. Ajratilgan jadvallar blankning yukori kismiga  Dobavit ( Kushish ) tugmasi bosish bilan amalga oshiriladi.

Namunaviy So`rov blankasini tuldirish

      Namunaviy blank 2ta paneldan iborat. Yukori  kismida So`rov ga asoslanadigan jadvallar ruyxati tuzilgan. Kuyi kismida esa So`rov tuzilmasi bo’yicha tuziladigan  natijaviy jadval uz aksini topgan. Blankning maydon yoziladigan satxida jadvaldan kerakli maydon nomlari ajratib utkaziladi. Jadval nomi kerakli satrga maydonlarni kuchirish jarayonida avtomatik tarzda yoziladi.

      «Saralash» degan satrda «sichkoncha» tugmasi bosilsa, biror maydondagi ma’lumotlar saralanadi. So`rov blankida Usloviya otbora (tanlash sharti) satri mavjud bulib, unda natijaviy jadvalni koniktiradigan shart mezoni joylashgan buladi. So`rov Vid tugmasini  bosish bilan natijaviy jadval hosil buladi. Natijaviy jadvaldan chikish uchun « Vid» tugmasiga Yana bir bor bosish lozim.

Parametrlar bo’yicha « So`rov» tuzish

Ba’zan foydalanuvchi ma’lumotlar bazasidan muayyan parametrlar bo’yicha ma’lumotlarga muxtoj bulib koladi. Anna shunday vaziyatlarda So`rov ni parametrlar bo’yicha tashkil qilish lozim bulib koladi. Shunday maksad quyilganda SQL tilining maxsus buyrugi LIKE[    ] orkali So`rov ni tashkil qilish mumkin. Kvadrat kavs ichida foydalanuvchi uchun ixtiyoriy matn kiritish muljallangan. Masalan,  LIKE[mamlakat nomini kiriting ]. Ushbu buyrukni usloviye otbora (tanlash sharti) yozilgan satrga joylashtirish lozim. So`rov ishga tushirilgach, mulokot darchasi ochilib foydalanuvchi uchun parametr kiritish imkoni paydo buladi.

Natijaviy « So`rovni» tuzish texnologiyasi

      «So`rov»lar nafakat kerakli ma’lumotni olish va uni ishlash uchun, balki natijaviy  hisoblashlar  tashkil qilish imkonini xam beradi. Masalan  , kandaydir yozuv (kator)lar guruhi bo’yicha  urta arifmetik kiymatini yoki yigindisini topish . Bu xolda xam namunaviy  so`rov blanki yordamida ish bajariladi , ammo yozuvlarni biror belgisiga karab aloxida  guruxlarga jamlash talab qilinadi va bunda guruxlash  degan yordamchi kator paydo buladi. Ushbu katorni namunaviy blanka kiritish uchun asboblar panelidagi ∑  summaga kursorni keltirib «sichkoncha» chap tugmasini bosamiz .

So`rovlarda hisoblash jarayeni

Jadvalda boshqa maydonlar bo’yicha hisoblashni tashkil etish natijalari yeziladigan maydon  hisob  maydoni  deyiladi. Bu maydon nomi urniga  hisoblash formulasi va kvadrat kavs yeziladi. Ushbu jarayenni klaviaturaning Shift +  F2 tugmasini bosish bilan xam bajarish mumkin.

Bunda yordamchi kiritish xududi (oblast vvoda) mulokot darchasi ochilib, unda uzun  formulalarni xam  kiritish imkoniyati ochiladi. Ba’zan hisoblash maydonini saralash maydoni xam qilish mumkin. Хisoblashni tashkil kiladigan So`rov xam namunaviy so`rov blankida uz  aksini topadi. Bunda maydon nomi urniga formula yoziladi. Formulaga kvadrat kavs ichida  hisoblanadigan maydon nomi xam kiritiladi. Ammo torgina maydonga  uzun formulalrni  kiritib bulmaydi. Buning uchun Shift +  F2 tugmasini bossak, u xolda yordamchi  mulokot darchasi paydo buladi va  istalgan uzunlikdagi formulalarni kiritish imkoniyati paydo buladi.

      So`rovlar ob’ektida ishlashni  urganish uchun quyidagi misolni keltiramiz:

«Studentlar» nomli jadvaldagi ma’lumotlardan so`rov tuzib urganamiz. Jadval ma’lumotlari ichidan 5 ga ukiydigan talabalarni tanlab olish so`rovini tuzamiz. Kuyidagi ketma-ketliklarni bajarib so`rov hosil kilamiz.  Konstruktor bo`limni tanlaymiz.

Dobavleniye tablitsы jadvalidagi dobavit tugmasini bosamiz va bu jadvalni yopamiz.

So`rovnavыborkujadvaliniquyidagichatuldiramizvauniyopamiz.

Natijada  so`rov 1 nomi bilan so`rov hosil kilamiz.

So`rov1 ni ishga tushiramiz. Natijada talab qilingan jadval hosil buladi.

2.5 Accessning hisobotlar ob’ekti bilan ishlash

Accessning hisobotlar ob’ekti bilan ishlash. Хisobotlar yaratish usullari. Avtohisobot yaratish. Хisobotni boshqarish elementlarini yukotish va quyish

      Jadval maydonlari  mazmunini  aks  ettiruvchi  boshqarish  elementlari  esa  elementlar  panelidagi Maydon elementi  orkali  amalga  oshiriladi.   Boshkarishning  bunday elementlari  boglangan  maydon  deb  ataladi.Ushbu  boglangan  maydonni  tashkil qilish  uchun  elementlar  panelida   Maydon  elementi  mavjud.  Boglangan  maydonni  tashkil  qilish  jarayonida  boshqarishning  yana  bir  elementi -  boglangan  yozuv paydo  buladi.  Boglangan  maydonni  boglangan  yozuvdan  ajratish  uchun  chap  tomon  tepasida  turgan  barmok  kursatgichi  markerini  ishga  solinadi.

Хisobot – bu natijalar aks  etgan  qog’ozli hujjat demakdir. Accessda hisobotlar tayerlashning  turli xil usullarini tanlash mumkin.  Hisobotlarga butun xamma ma’lumotlar kirishi bilan tayerash bilan birga, ularga ayrim  ajratilgan(tanlangan) ma’lumotlar asosida xam  tayerlash mumkin.  Hisobotlarni jadvallar asosida kurish bilan birga ularni  so`rovlar asosida xam kurish mumkin.

Ma’lumotlar bazasi  oynasida Hisobot(Otchet) ni tanlab Sozdat  tugmasini bossak, Novыy otchet degan mulokot oynasi hosil buladi. Bu oynada  hisobotlar  tuzishning  bir kancha usullari  taklif qilinadi:

·      Konstruktor – mustaqill ravishda yangi hisobot tuzish.

·      Хisobotlar ustasi (Master otchetov) – tanlangan maydonlar asosida avtomatik ravishda  yangi hisobotlar tuzish.

·      Avtohisobot ustun kurinishida (Avtootchet   v stolbse ) – maydonlarni  avtomatik ravishda  bitta ustunga  joylashtirgan xolda  hisobot tuzish.

·       Avtohisobot lentasimon kurinishda (Avtootchet lentochnыy –) -  maydonlarni avtomatik ravishda   lentasimon joylashtirilgan xolda  hisobotlar tuzish.

·      Diagrammalar ustasi (Master diagramm)  – diagrammalar asosida  hisobotlar tuzish.

Хisobot  tuzilmasi

Хuddi  formalar kabi hisobotlar xam  boshqarish elementlariga ega  kismlardan tashkil topgan, ammo bunda kismlar ko`p-u, boshqarish elementlari formalarnikidan kamroq. Хisobot tuzilmasi asosan 5 ta  kismdan iborat buladi.

• Hisobot sarlavxasi
• Yukori kolontitul
• Ma’lumotlar joylashgan joy
• Kuyi kolontitul
• Хisobot eslatmasi.

Odatda, hisobot tuzilmasi bilan tanishish uchun  avtomatik ravishda hisobot tashkil qilib uni konstruktor tartibida  ochish kulay. Bunda hisobot sarlavxasi umumiy sarlavxani chop etishni  ta’minlaydi. Yukori kolontitul kismlari esa sarlavxaga tegishli kichik-kichik  sarlavxachalarni ifodalaydi. Ma’lumotlar maydonida esa boshqaruv elementlari joylashtirilib, ular asosan ma’lumotlar bazasi maydonlari mazmunini bildiradi. Kuyi kolontitul kismida xuddi yukori  kolontitul kabi  boshqarish elementlariga ega.

Хisobotlarni tuzish uchun   xam xuddi   formalar tuzishdagi  kabi  hisobotlarni  tuzish usullaridan biri tanlangach,  mulokot darchasining  pastki kismida   hisobot tuziluvchi  jadval yoki so`rov  nomi  kursatiladi.

Тuzilgan jadval, so`rov, forma  va  hisobotlarni  foydalanuvchiga  kerakli xolatda  printerga  chikarish  mumkin.  Buning uchun  kerakli obe’ktni  tanlab olish,  sungra  asosiy  tavsiyanomaning  fayl  punktidan « Pechat»  buyrugiga  kirish lozim.

MS ACCESS daturida ishlash diplom ish